Pamięć i odpowiedzialność. Dziedzictwo Jana Karskiego

Książka stanowi zbiór oryginalnych artykułów oraz wypowiedzi uczestników konferencji „Jan Karski – pamięć i odpowiedzialność”, zorganizowanej w Roku Jana Karskiego w listopadzie 2014 r. w Warszawie przez Fundację Edukacyjną Jana Karskiego i Muzeum Historii Polski. Konferencja i książka zostały sfinansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Stulecie urodzin Jana Karskiego uczciliśmy w 2014 roku konferencją, która skoncentrowała się na dwóch głównych tematach: pamięci i odpowiedzialności.

Jan Karski był i świadkiem, i nosicielem pamięci o zbrodni Zagłady dokonanej na ziemiach polskich przez niemieckich okupantów. Do końca życia, przepełniony rozpaczą, nosił w sobie przekonanie, że zawiódł. Jako człowiek, chrześcijanin i Polak czuł się współodpowiedzialny za to, że pomoc nie nadeszła. To właśnie poczucie odpowiedzialności i niezwykła empatia są sednem misji Karskiego i jego dziedzictwa.

Nie ma jednej pamięci dla wszystkich. Pamięć jednostek różni się często od pamięci małych i większych społeczności, a także od pamięci narodów. Pamięci charakteryzują napięcia, sprzeczności, konkurencyjność.

Unia Europejska powstała dla zapobieżenia kolejnej europejskiej wojnie domowej, dla realizacji hasła “Nigdy więcej” - wojen, czystek etnicznych, masowych zbrodni. Integracja prawa oraz instytucji przyniosły ogromny postęp. Jednak nawet owe wspólne ramy nie są w stanie niekiedy zapobiec wrogości, próbom usuwania poza obręb własnej społeczności i wspólnej historii, a niekiedy i przemocy wobec odmiennych grup etnicznych czy religijnych. Często też pamięć bywa instrumentalizowana, nadużywana, traktowana jako oręż przeciwko Innemu.

Od zakończenia II wojny światowej liczne środowiska, Żydzi i chrześcijanie, przywódcy religijni i filozofowie, Europejczycy na zachodzie i na wschodzie naszego kontynentu, w rozmaity sposób podejmowali problem Zagłady oraz antysemityzmu czy, szerzej, ksenofobii, rasizmu i ich konsekwencji. Taka debata toczy się i w Polsce, szczególnie po 1989 roku.

Młode pokolenia, nieobarczone pamięcią własną czy poczuciem odpowiedzialności za horrory przeszłości, kierując się poczuciem odpowiedzialności, stają w obliczu starych pytań i zadają nowe. Starają się na własny rachunek udzielić na nie odpowiedzi oraz wyciągnąć wnioski do dalszych przemyśleń bądź działań. Ich wysiłki są bezcenne dla tego, co uznajemy za dziedzictwo Jana Karskiego, nie tylko w kontekście stosunków polsko-żydowskich czy chrześcijańsko-żydowskich, tak bardzo leżących mu na sercu i ważnych w wymiarze uniwersalnym, ale ze względu na Polskę i Polaków, na przyszłość naszej kultury.

Ten tom zdaje relację z przebiegu polsko-polskiej debaty w Roku Jana Karskiego nad stanem pamięci o przyszłość i troski o naszą wspólną przyszłość.


koncepcja i redakcja: Eugeniusz Smolar
współpraca: Anna Geller
projekt okładki: Anna Lipińska, Jarek Zuzga, Syfon Studio
opracowanie graficzne, skład: Anna Lipińska, Jarek Zuzga, Studio Graficzne Semper

Książka dostępna również w wersji anglojęzycznej.

Pamięć i odpowiedzialność. Dziedzictwo Jana Karskiego | Spis treści

Eugeniusz Smolar, Jan Karski – pamięć i odpowiedzialność

INAUGURACJA KONFERENCJI

Prezydent RP Bronisław Komorowski, Przesłanie do uczestników konferencji
Andrzej Rojek, Przewodniczący Rady Fundacji Edukacyjnej Jana Karskiego
Robert Kostro, Dyrektor Muzeum Historii Polski
Małgorzata Omilanowska, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego

I. JAN KARSKI – NIEZAKOŃCZONA MISJA CZŁOWIEKA MORALNEGO W NIEMORALNYCH CZASACH

Szymon Rudnicki, Jan Karski – antybohaterski bohater
Stephen D. Mull, Jan Karski jakiego znałem
Maciej Kozłowski, Czy na pewno nieudana misja?
Rabin Harold White, Wspomnienie o Janie Karskim
Martin Smith, Spotkanie z emisariuszem z Polski

II. EUROPA A ŻYDZI: HOLOKAUST – PAMIĘĆ – POJEDNANIE –...?

Jerzy Jedlicki, Zagłada jako unikalne doświadczenie cywilizacji europejskiej
Paweł Śpiewak, O wyjątkowości i niepowtarzalności Zagłady Żydów
Karolina Wigura, Epoka Przebaczenia, Nieprzebaczalne i radykalny synkretyzm

III. CHRZEŚCIJANIE WOBEC ZAGŁADY

Bp Grzegorz Ryś, Zagłada – Nostra aetate – Kościół
o. John T. Pawlikowski, OSM, Zagłada i jej etyczne znaczenie dzisiaj
Krzysztof Dorosz, Żyd urojony
Jan Grosfeld,Chrześcijańskie opłakiwanie Shoah

IV. PAMIĘĆ TOTALITARYZMÓW NA WSCHODZIE I ZACHODZIE A HOLOKAUST – KONSEKWENCJE DOŚWIADCZEŃ

Andrzej Nowak, Spowiedź – uwagi o pamięci totalitarnych zbrodni
Jarosław Hrycak, Historia Ukrainy i ukraińska historia Holokaustu
Heiko Pääbo,Holokaust i estońska pamięć zbiorowa
Pieter Lagrou, Pamiętanie Holokaustu. Asymetria pamięci – Wschód, Zachód i Holokaust

V. POLACY – ŻYDZI: EWOLUCJA POLSKIEJ TOŻSAMOŚCI

Joanna Tokarska‐Bakir, Przeciw edytowaniu historii Jana Karskiego
Jan Tomasz Gross, Żydzi jako polski problem? A dlaczego nie część polskiej historii?
Robert Kostro, Żydzi,polska tożsamość i polskie spory
Piotr M. A. Cywiński, Zrozumieć Europę

VI. PRZEŁAMYWANIE TABU. KULTURA POLSKA WOBEC ZAGŁADY

Jacek Bocheński, Zaduma i tabu
Dominika Kozłowska, Kultura polska wobec Zagłady. Trzy dekady przełamywania tabu
Iwona Kurz, Między konfliktem a kiczem
Weronika Szczawińska, Tryumfalizm i blokada. Kilka uwag o najnowszym polskim teatrze
Tadeusz Słobodzianek, Tabu i katharsis

VII. DZIEDZICTWO JANA KARSKIEGO – PAMIĘĆ I ODPOWIEDZIALNOŚĆ

Eugeniusz Smolar, Dziedzictwo Jana Karskiego – odpowiedzialność za los innych
Radosław Sikorski, Pamięć i odpowiedzialność. Jan Karski i Rafał Lemkin
Assumpta Mugiraneza, Ludobójstwo Tutsi. Europejskie korzenie rwandyjskiej historii
Anthony Dworkin, Odpowiedzialność za ochronę – ambicje i wyzwania
Payam Akhavan, Przeciwstawianie się ludobójstwu a granice prawa
Adama Dieng, Pamięć – odpowiedzialność – sprawiedliwość